Γενικά περί Ηθών και Εθίμων

Όταν μιλάμε για το ήθος ενός ανθρώπου, αναφερόμαστε στο σύνολο των ψυχικών του χαρακτηριστικών.

Οι αντιλήψεις μίας κοινωνίας, ενός λαού, για την ηθική και κοινωνική του συμπεριφορά, λέγονται Ήθη. Είναι δηλαδή τα Ήθη, οι γενικές αρχές Δικαίου, οι θεμιτοί δηλαδή τρόποι συμπεριφορών του ατόμου, που είναι μέλος μιάς κοινωνίας. Οι συμπεριφορές αυτές του ατόμου, μπορούν και να μεταβάλλονται συν τω χρόνω, μπορεί ακόμα και να διαφέρουν από τόπο σε τόπο και βεβαίως απηχούν πάντα την κρατούσα ηθική της κοινωνίας. Τα ήθη ορίζουν δηλαδή αξίες, προσδιορίζουν σχέσεις, καθορίζουν συμπεριφορές. Στα ήθη εντάσσονται και τα αισθήματα, οι νοοτροπίες δηλαδή που χαρακτηρίζουν μια εποχή. Π.χ. η καταναλωτική τάση του σύγχρονου αστού, η προτίμησή του σε πρακτικές λύσεις, όπως είναι τα τυποποιημένα είδη διατροφής, οι νέοι τρόποι επικοινωνίας με τη χρήση των κινητών τηλεφώνων, του internet και των κοινωνικών δικτύων, η αντίληψή του για το γάμο κ.τ.λ.). Όλα αυτά είναι ουσιαστικά ένα είδος κανόνων, μια μορφή δηλαδή άγραφου δικαίου, που λέγεται εθιμικό.

Ακόμα κι αυτό το Γραπτό Δίκαιο, δεν είναι ένα αυθαίρετο δημιούργημα του νομοθέτη, αλλά είναι προϊόν του γενικού πνεύματος του λαού και υπάρχει μια συμφωνία των ηθών με τις απαιτήσεις του δικαίου.

Στις συναλλαγές των ανθρώπων, οι νόμοι καθορίζουν ως δίκαιο ό,τι η κοινωνία θεωρεί ηθικό. Π.Χ. απαγορεύεται η αισχροκέρδεια, επειδή θεωρείται μη ηθική, θεωρείται άκυρη κάθε πράξη που αποτελεί εκμετάλλευση της ανάγκης του άλλου, επειδή η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο είναι ανήθικη.

Όταν οι αντιλήψεις αυτές παγιωθούν και πάρουν μια σταθερά επαναλαμβανόμενη τελεστική, πολλές φορές και με τελετουργική μορφή, τότε πλέον γίνονται έθιμα, όπως είναι τα γαμήλια έθιμα. Γίνονται δηλαδή συνήθεια με καθολικό χαρακτήρα, που τηρείται από όλα τα μέλη της κοινωνικής ομάδας.

Δύο είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία - γνωρίσματα του εθίμου.Το πρώτο χαρακτηριστικό στοιχείο - γνώρισμα του εθίμου είναι ο χρόνος. Η ορισμένη δηλαδή συμπεριφορά της κοινωνίας που επαναλαμβάνεται ομοιόμορφα επί αρκετό χρόνο και παγιώνεται ως κανόνας Δικαίου. Το άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο - γνώρισμα, είναι το ψυχολογικό, η πεποίθηση δηλαδή των κοινωνιών ότι, με τη συγκεκριμμένη συμπεριφορά τους εφαρμόζουν κανόνα δικαίου κι ότι αν δεν τηρήσουν τη συμπεριφορά αυτή, θα έχουν κυρώσεις. Οι κυρώσεις "που συνήθως επιβάλλονται", είναι η γενική κατακραυγή και η ηθική καταδίκη, απ΄τη συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας.

Τα έθιμα διακρίνονται σε γενικά (ισχύουν σ΄όλη την κοινωνία, σ΄ όλη τη χώρα) και τοπικά (ισχύουν σε ορισμένη περιοχή). Υπάρχουν επίσης έθιμα επαγγελματικά, θρησκευτικά. κ.λ.π.

Η έννοια των εθίμων προσεγγίζεται καλλίτερα και σε συσχετισμό με την έννοια των ηθών. Ακούμε ή λέμε τη φράση "ήθη και έθιμα".

Στα νεότερα χρόνια η σχέση ηθών και εθίμων μεταβλήθηκε. Ήθη πάντα υπάρχουν. Αλλά δεν δημιουργούνται νέα έθιμα. Αυτό οφείλεται βασικά και κύρια στον τερματισμό της κλειστής ζωής της αγροτικής κοινωνίας, που ήταν ο κατεξοχήν χώρος δημιουργίας εθίμων. Στην αγροτική κοινωνία, συνέτρεχαν πολλοί λόγοι που ευνοούσαν τη δημιουργία και διατήρησή τους. Η πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις, που έπρεπε λατρευτικά να καταστούν ευεργετικές, η διάθεση του ελεύθερου χρόνου, η συλλογική ζωή,.... επέτρεπαν τη δημιουργία εθίμων.

Υπάρχει σήμερα, μια τάση διατήρησης των παλιών εθίμων, έστω κι αν εξέλειπαν οι αιτίες που τα είχαν δημιουργήσει. Το τελετουργικό, η παραστατικότητα και η θεαματικότητα του εθίμου ασκούν αρκετά ισχυρή γοητεία, ώστε να παρατηρείται, τις τελευταίες δεκαετίες, μια σκόπιμη αναβίωση των παλιών εθίμων, που προσφέρονται πλέον ως ένα είδος θεατρικής παράστασης, ή θεάματος. Η αναπόληση των παλιών εθίμων, από τα μεγαλύτερα ηλικιακά άτομα της κοινωνίας και οι νοσταλγικές αναμνήσεις των νεανικών τους κυρίως χρόνων, συνέβαλλαν καθοριστικά στην αναβίωσή τους, στη διατήρηση και αναπαράστασή τους.

Τα ήθη και έθιμα, τα δημοτικά τραγούδια και οι παροιμίες, οι παραδόσεις και οι θρύλοι, αποτελούν τον λεγόμενο Λαϊκό Πολιτισμό, που είναι ο καθρέφτης του λαού. Μελετώντας κάποιος τον Ελληνικό Λαϊκό Πολιτισμό, βλέπει ένα λαό απλό κι αληθινό, συγκροτημένο πάνω σε γερές βάσεις με στέρεο προσανατολισμό, με πίστη στο παρελθόν και αισιοδοξία για το μέλλον, με ιδανικά και αξίες. Κι αυτό, γιατί υπάρχει αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα στον Ελληνικό Λαϊκό Πολιτισμό, τον Αρχαίο και τον νεότερο. Κάθε έθιμο και δοξασία του Λαϊκού Πολιτισμού προχωρεί στα βάθη του παρελθόντος, φτάνοντας όχι μόνο στους Κλασσικούς Χρόνους, αλλά μερικές φορές στα βάθη της Προϊστορίας και της Μυθολογίας.

Αναμφίβολα, λοιπόν, μέσα από το Λαϊκό Πολιτισμό αναζητάμε τις ρίζες μας και ανακαλύπτουμε τη φυσιογνωμία μας ως λαός, πιστοποιούμε την ταυτότητά μας, θωρακίζουμε το μέλλον μας, διασφαλίζουμε τη συνέχιση του Έθνους μας, εναρμονίζουμε το χθες με το σήμερα, χτίζουμε το αύριο.

Επιγραμματικά:

Ήθος: το σύνολο των ψυχικών χαρακτηριστικών του ατόμου.

Ήθη: Οι γενικοί τρόποι θεμιτής συμπεριφοράς των ατόμων που απαρτίζουν μία κοινωνία, οι αντιλήψεις και οι γενικές αρχές Δικαίου της κοινωνίας.

Έθιμα: Ήθη που παγιώθηκαν σε βάθος χρόνου κι έχουν μία επαναλαμβανόμενη τελεστική, ένα τελετουργικό. Π.χ. έθιμα γάμου.

Εθιμικό: Άγραφο δίκαιο, κανόνες που διαμορφώνουν τα ήθη μιάς κοινωνίας.